Notities voor de haptonomie naar aanleiding van ‘De vrijheid om vrij te zijn’ van Hannah Arendt
Leestijd ruim 3 minuten
Het geschrift ‘De vrijheid om vrij te zijn’ van filosofe Hannah Arendt werd onlangs teruggevonden en gepubliceerd. De tekst is waarschijnlijk uit 1967. Daarmee hoort ook dit essay tot een bodem waarmee ze later, tot haar overlijden, menselijke vermogens verder in detail beschreef. Het werk van deze spannende filosofe kenmerkt zich door optimisme.
Beginpunt van iets nieuws weerlegt pessimisme
Het is de prachtige gedachte van filosofe Hannah Arendt (1906-1975) dat wij steeds in staat blijken om iets nieuws in gang te zetten. Dat met elk van onze gedachten feitelijk een nieuw begin gemaakt wordt weerlegt immers een pessimistische kijk op het leven. Een nieuw begin, een nataliteit zo diep verbonden met ons leven, kan onrust opwekken omdat we geleerde routines daarbij noodzakelijk onderbreken. ‘De vrijheid om vrij te zijn’ legt die onrust bloot. De titel van deze pas recent opgedoken tekst van Hannah Arendt gaat terug op het werk ‘Life Without Principle’ uit 1863 van filosoof Henry David Thoreau.
Vrijheid door toegankelijkheid tot de wereld
De titel ‘De vrijheid om vrij te zijn’ verwijst naar het thema vrijheid. Die wordt steevast bepaald door de toegang tot de publieke ruimte waarmee deelname aan iets mogelijk wordt. Vrijheid en vrijheden zijn weliswaar resultaten van bevrijding maar zijn op zich dus nog geen precieze inhoud van de vrijheid die door een zekere toegankelijkheid wordt bepaald. Het betreft toegankelijkheid naar een tastbare wereld waarvan wij kunnen genieten. Op die manier wordt elk mens gezien, gehoord, herinnerd en herkend. Zo raken we vrij. Dit besef van vrij zijn vereist dat iedere deelnemer aan de tastbare wereld elkaars gelijke is. Daarmee is vrijheid meer dan slechts een politieke bevrijding van macht en angst. Het gaat ook om de vrijstelling van armoede en gebrek die een algehele toestand maakt zoals in de titel ‘De vrijheid om vrij te zijn’ besloten ligt.
Ervaring van vrijheid begint pre-revolutionair
Het geheimzinnige menselijke talent om iets nieuws te kunnen beginnen heeft ermee te maken dat we bij onze geboorte al de ervaring hebben dat we als een nieuwkomer in de wereld worden gezet. Dankzij die geboorte vernieuwt de menselijke soort zich met nieuw verworven en gekregen vrijheid. Gedurende het mensenleven valt een ervaring van die vrijheid steeds samen met een pre-revolutionair idee ervan. Dit idee blijkt sterk vervlochten met het beginnen van iets nieuws. De mens begint alleen iets nieuws omdat die zelf een begin is en dus beginneling blijft. Een pre-revolutionair idee is gekoppeld aan het begrip revolutie. Die benaming duikt op in de zeventiende eeuw en was verbonden met de astronomische betekenis waarmee herhalende bewegingen werden aangeduid van hemellichamen. Het latere politieke gebruik werd metaforisch voor een teruggaande beweging naar een ingenomen punt. De betekenis van het huidige begrip revolutie heeft te maken met een restauratie en daarmee een beweging naar de oorspronkelijke menselijke vrijheid.
De bereidheid tot verantwoordelijkheid nemen
Omdat in de recente geschiedenis een revolutie de vraag opwerpt naar politieke vrijheid raken alle vrijheden in gevaar wanneer die mislukt. Het gaat dan bij die revolutie om de vrijheid te kunnen deelnemen aan publieke aangelegenheden. Helaas blijken verschrikkingen bij een mislukking dan vaak zonder weerga. Of revolutie in een samenleving slaagt blijkt vaak te maken te hebben met de bereidheid van de deelnemers eraan om macht daadwerkelijk op zich te nemen. Het nemen van verantwoordelijkheid voor die beslissing is voor ieder steeds een innerlijke afweging gedurende het persoonlijke leven, zo impliceert het werk van filosofe Hannah Arendt.
Literatuur
Hannah Arendt, ‘De vrijheid om vrij te zijn’, Uitgeverij Atlas Contact, Amsterdam/Antwerpen, 2019
Achtergrondinformatie
Leander Tijdhof, ‘Hannah Arendt – Betekenis voor de haptonomie’, Uitgeverij De Wilg, Annen, 2016
Dankzegging
Kennisweb haptonomie 